Osoba podejrzana, podejrzany a oskarżony. Różnice w procesie karnym.

Podejrzany a oskarżony. Sprawca a osoba podejrzana. Czy te hasła to synonimy? Nie! W procesie karnym oznaczają one zupełnie innego uczestnika postępowania, choć w mediach często (i błędnie) używane są zamiennie. Sprawdź, co warto wiedzieć o tych terminach, będąc nie tylko stroną procesu, ale także obserwatorem życia publicznego.

Zacznijmy od najprostszego rozróżnienia, czyli pomiędzy sprawcą a osobą podejrzaną. O tym, że ktoś jest sprawcą przestępstwa, można twierdzić dopiero po wydaniu prawomocnego wyroku skazującego. Dopóki sąd nie orzeknie prawomocnie o czyjejś winie, to możemy mówić jedynie o osobie podejrzanej, podejrzanym i oskarżonym z uwagi na zasadę domniemania niewinności.

Osoba podejrzana, to taka, „[…] wobec której nie nastąpiło jeszcze przedstawienie zarzutu ani też nie doszło do przesłuchania w charakterze podejrzanego, ale zostały w stosunku do niej w postępowaniu przygotowawczym podjęte określone czynności procesowe, które pozwalają przyjąć, że osoba ta jest traktowana jako podejrzany.”[1]. Warto wiedzieć, że gdy dochodzi do zatrzymania, osoba podejrzana ma prawo do m.in.:

• niezwłocznego kontaktu z obrońcą,
• podania przyczyny zatrzymania,
• otrzymania odpisu protokołu zatrzymania,
• złożenia zażalenia na zatrzymanie do sądu.

Kodeks postępowania karnego nakłada na osobę podejrzaną także pewne obowiązki takie jak poddanie się m.in.:

• oględzinom zewnętrznym ciała czy badaniom zewnętrznym (niepołączonym z naruszaniem integralności ciała),
• pobraniu odcisków, krwi, włosów, wymazów ze śluzówki policzka, a także innych wydzielin z organizmu,
• sfotografowaniu w celu okazania jej innym osobom.

W momencie przedstawienia zarzutu popełnienia przestępstwa, osoba podejrzana nabywa status podejrzanego.

Prawa i obowiązki podejrzanego

Od momentu przedstawienia zarzutów podejrzany staje się stroną postępowania i nabywa określone uprawnienia procesowe. To np. prawo do odmowy składania wyjaśnień czy brak odpowiedzialności karnej za ich fałszywe złożenie (granicą ich legalności jest fałszywe oskarżenie kogoś o popełnienie przestępstwa). Jest to jedno z kluczowych uprawnień podejrzanego (a później oskarżonego). Inni uczestnicy postępowania karnego, którzy są przesłuchiwani w charakterze świadków, mają prawny obowiązek złożenia zeznań. Za ich fałszywe złożenie grozi odpowiedzialność karna. Świadek ma jednak prawo odmówić udzielenia odpowiedzi na konkretne pytanie, jeżeli mogłaby narazić go lub jego najbliższych na odpowiedzialność karną. Odmówić złożenia zeznań może także osoba najbliższa dla podejrzanego albo oskarżonego.

Podejrzany musi natomiast poddać się:

• badaniom psychologicznym,
• psychiatrycznym,
• badaniom połączonym z dokonaniem zabiegów na jego ciele (z wyjątkiem chirurgicznych),
• obowiązkowi stawiennictwa na wezwanie organu,
• obowiązkowi informowania o zmianie miejsca pobytu.

Wyjątkowo istotną kwestią jest możliwość zastosowania wobec podejrzanego, po spełnieniu wymaganych ustawą warunków, środków zapobiegawczych, np. tymczasowego aresztowania, dozoru policji.

Podejrzany a oskarżony – kiedy następuje zmiana?

Zgodnie z brzmieniem art. 71 § 2 kodeksu postępowania karnego, za oskarżonego uważa się osobę, przeciwko której wniesiono akt oskarżenia, wniosek o skazanie bez przeprowadzania rozprawy lub wniosek o warunkowe umorzenie postępowania. Oskarżony zachowuje prawa i obowiązki przysługujące uprzednio podejrzanemu. Jedyne zmiany mogą wynikać z tego, że po wniesieniu skargi mamy inny etap postępowania, więc korzystanie z pewnych uprawnień czy realizowanie obowiązków będzie wyglądało inaczej. Przykładowo, wszelkie wnioski będą kierowane już do sądu, a nie do organu postępowania przygotowawczego – np. policji czy prokuratury.

Status oskarżonego na pewno świadczy o tym, że sprawa karna jest na zdecydowanie bardziej zaawansowanym poziomie niż w przypadku podejrzanego.

Postępowanie w sprawach o wykroczenia

Warto na koniec wspomnieć, że w postępowaniu wykroczeniowym występuje odmienne nazewnictwo. W sprawach o wykroczenia mamy na początku do czynienia z osobą podejrzaną o popełnienie wykroczenia. Jest ona odpowiednikiem osoby podejrzanej w postępowaniu karnym. Następnie występuje osoba, co do której istnieje uzasadniona podstawa do sporządzenia przeciwko niej wniosku o ukaranie. To osoba, co do której istnieją dane dostatecznie potwierdzające, że popełniła ona wykroczenie i powinna zostać ukarana. Jest ona odpowiednikiem podejrzanego na gruncie kodeksu postępowania karnego.

W postępowaniu w sprawach o wykroczenia nie funkcjonuje instytucja przedstawienia zarzutów. W praktyce pojęcia osoby podejrzanej o popełnienie wykroczenia i osoby, co do której istnieje uzasadniona podstawa do sporządzenia przeciwko niej wniosku o ukaranie są często stosowane zamiennie.

Wniosek o ukaranie jest skargą w postępowaniach w sprawach o wykroczenia i jego wniesienie powoduje przeniesienie postępowania na etap sądowy. Osoba, przeciwko której wniesiono do sądu wniosek o ukaranie w sprawie o wykroczenia to obwiniony.

Podsumowanie: osoba podejrzana, podejrzany a oskarżony

• osoba podejrzana, to osoba, względem której organy podjęły pewne aktywności pozwalające przypuszczać, że jest ona traktowana jak podejrzany (choć formalnie nim jeszcze nie jest),
• podejrzany to osoba, której przedstawiono zarzut popełnienia przestępstwa,
• oskarżony to osoba, przeciwko której wniesiono odpowiednią skargę do sądu, tj. akt oskarżenia, wniosek o skazanie bez przeprowadzania rozprawy albo wniosek o warunkowe umorzenie postępowania,
• z każdym z tych pojęć związany jest pakiet praw i obowiązków, których zakres może się różnić w zależności od etapu, na którym jest dane postępowanie karne,
• o tym, że ktoś jest sprawcą przestępstwa można mówić dopiero po uprawomocnieniu się wyroku skazującego za popełnienie przestępstwa,
• w postępowaniu wykroczeniowym nie mamy do czynienia z podejrzanym i oskarżonym, a z osobą, wobec której istnieje uzasadniona podstawa do sporządzenia przeciwko niej wniosku o ukaranie, a na etapie sądowym - z obwinionym.

[1] A. Gerecka-Żołyńska, Uczestnicy postępowania – strony postępowania - strony postępowania przygotowawczego, [w:] Polski proces karny, pod red. P. Wilińskiego, Warszawa, Wolters Kluwer 2020, str. 118.